Historische context

Een tiental in dit boek besproken kunstwerken heeft een behoorlijke leeftijd. Zij verhuisden mee uit de vorige kerkgebouwen of zijn ooit door mecenassen geschonken. Van de oorspronkelijke Romaanse kerk, gesloopt in 1383, zijn naast veldstenen funderingen ook beschilderde graven uit circa 1300 en zerkstenen uit 1344, 1358 en 1380 ontdekt en opnieuw verdwenen.

De derde kerk (1614 – 1856) had een oppervlakte van 16 op 13 m. Een beschrijving van het interieur is bewaard in een visitatieverslag uit 1652. Van dat kerkje verhuisden de reliekhouder (1614 en 1643) met een vermeend partikel uit het Heilig Kruis van Christus, het dispaneeltje (circa 1660, zie p. 57), het kerkhofkruis (circa 1717, zie p. 123), de communiebank (1730, zie p. 99) en de doopvont (1795, zie p. 47) mee naar de huidige kerk. Burgemeester M.J. Visart de Bocarmé is in november 1855 nog begraven in dit kerkje, maar de lijkdienst had drie weken later plaats in het koor van de daags voordien nog ijlings ingewijde nieuwe kerk.

Neogotische kerk sinds 1854

Om tegemoet te komen aan de prognoses van een bevolkingsaangroei werd een nieuw en groter kerkgebouw noodzakelijk.  Ook de ‘grote’ begrafenissen vroegen dat. Nogal wat edellieden wilden namelijk op het prestigieuze kerkhof van Sint-Kruis worden begraven omdat dat door het edict van Jozef II (1784) niet meer binnen de stad mocht. Bovendien kon een hogere toren ervoor zorgen dat de parochianen van Vivenkapelle de klokken beter konden horen.

Eigenlijk waren de neogotische ontwerpen best ambitieus voor zo’n kleine dorpskern. Dat van de Kortrijkse architect Pierre Nicolas Croquison (1806- 1887) werd aanvaard met steun van bisschop Jean Baptiste Malou. Aannemersbedrijf François Huys begon de werkzaamheden in 1853. Karel Dendooven beschreef in 2000 de hele bouwgeschiedenis met interessante details en gebruikelijke bouwperikelen uitvoerig in zijn licentiaatsverhandeling en vatte dat in 2003 samen in het rijkelijk geïllustreerde boekje ‘De kerk van de H. Kruisverheffing in Sint-Kruis. Een vroeg voorbeeld van rijpe neogotiek’.

▲  Boven de twee zijdeuren naast de poort staan kalligrafische teksten (90 x 20 cm). De rode letters schreeuwen om aandacht omdat het om chronogrammen gaat: teksten waarin een jaartal verborgen zit. Wie de Romeinse cijfers waarvoor de rode letters staan, optelt, bekomt het bedoelde jaartal. Misschien is het bouwpastoor Arcadius Godefridus Van Haverbeke (pastoor van 1843 tot 1867) die de linkse tekst opstelde ter gelegenheid van de eerstesteenlegging door bisschop Malou op 28 juni 1853. Hij vermeldt de andere aanwezigen met hun functie: West-Vlaams gouverneur baron De Vrière, de Sint-Kruise burgemeester M. J. Visart de Bocarmé, die in het kasteel Rooigem woonde, en uiteraard de pastoor zelf. Priester Guillaume (Willem) François Tanghe (1802-1879) vond het chronogram zo sterk opgesteld dat hij in 1856 het volgende schreef: ‘De gedachtenisse van deze plegtigheid wordt bewaerd door een jaerschrift gemaakt ter dezer gelegenheid en luidende zoo als volgt (dan volgt de tekst die je op de foto ziet). Dit jaerschrift is, onder alle opzigten, volmaekt, omdat het, zonder een eenig overtollig woord, de namen en de bediening uitdrukt van die persoonen, zonder welker medewerking de kerk niet kon tot stand komen. Het verdient op den voorgevel van het nieuwe gebouw te pralen.’

Pas 150 jaar later vervulde pastoor Jan Rossey de wens van zijn voorganger, maar niet op de voorgevel. Hij kalligrafeerde in 2003 de tekst eigenhandig boven de linkse deur. Omwille van de symmetrie en ook gewoon omdat het leuk was, schilderde hij meteen ook een eigen chronogram boven de rechtse deur. Dat deed hij in het jaar dat in dat chronogram zit verborgen. Ga het maar na. Hij ondertekende ze in potlood.

Hoe ontcijfer je een chronogram? Een I en een J staan voor 1 (in steen gekapt ziet een Latijnse J er ook uit als een I), een V en een U staan voor 5 (in steen gekapt ziet een Latijnse U er uit als een V), een X voor 10, een L voor 50, een C voor 100, een D voor 500 en een M voor 1000.

In afwachting zou men de parochie opsplitsen en de nieuwbouw uitstellen ten voordele van de bouw van andere kerken. In 1961 kwam de parochie Sint-Thomas van Kantelberg voor de wijk in Male, in 1965 de kapelanie Sint-Franciscus van Assisi voor het aangroeiende Dampoortkwartier en in 1966 de parochie Sint-Lutgardis voor de wijk langs de Vossensteert, die vooral was samengesteld uit de Assebroekse parochies O.-L.-Vrouw- Onbevlekt-Ontvangen en Sint-Jozef en Sint-Christoffel.

De ‘Peellaertkapel ‘ of ‘Onbevlekte Ontvangenis van Maria’ in Male (1680-1966)

Langs de Maalse Steenweg (vroeger ‘Antwerpse Heerweg’) hadden advocaat Thomas van der Plancke en zijn vrouw Francesca Van de Voorde in 1680 een kapel laten bouwen. Zij bewoonden het landhuis ‘De Vijvers’ in Male (nu Salons Lodewijk van Male). Elke zaterdag en elk Mariafeest lieten ze een kaars branden voor een Mariabeeld uit de late 14^de eeuw (zie p. 81). Wie er bad bekwam twintig dagen aflaat. In 1871 breidde eigenaar Eugène baron de Peellaert (1831-1916) de kapel Onbevlekte Ontvangenis van Maria uit van 12 naar circa 50 m², goed voor twintig gelovigen. Het gebedshuis kreeg aan de voorkant een bakstenen puntgevel en een zadeldak. Volgens de traditie schonk de familie de Peellaert aan de kerk van Sint-Kruis uit hun privécollectie een 16de^-eeuwse triptiek met de voorstelling van de aanbidding der wijzen (zie pp. 41-44). In 1948 schonken ze de kapel met inboedel aan de kerkfabriek van Sint-Kruis, met expliciete vermelding van het oude Mariabeeld en een drieluik ‘De kroning van Maria’ (circa 1550, zie p. 83). Maria diende blijvend te worden vereerd in de kapel. De ‘Peellaertkapel’ trok tijdens de meimaand en met nieuwjaarsnacht veel bedevaarders aan. De zondagsmissen werden door steeds meer oudere of zieke Malenaars bijgewoond die Vivenkapelle, Sijsele of Sint-Kruis te ver vonden. ‘Hun parochiekapel’ werd snel te klein.

Nieuwe Sint-Thomas-van-Kantelbergkerk (1995)

Pastoor Jos Gheysens kreeg in 1989 schot in de zaak bij het bisdom en het stadsbestuur. Er mocht een ruime kerk komen tussen de Brieversweg, de Malehoeklaan en de Malelatenstraat. Uit vijf inzendingen koos de jury in mei 1990 het ontwerp van architectenbureau Groep III. Architect Herman Markey nam de uiteindelijke opvolging op zich. Het is een kerk met een open karakter geworden. Dat zie je buiten al: de toren is open en het kruis wijst naar de vier windrichtingen.

De Brugse Algemene Bouwonderneming kon starten met de bouw in maart 1994. Ondertussen werden her en der fondsen verzameld, vooral dankzij gulle, actieve en creatieve parochianen. Het hele verhaal is te lezen op de website van de parochie. Uiteindelijk verhuisde op zondag 25 juni 1995 een stoet van delegaties van parochiale verenigingen en functies de inboedel van het noodkerkje symbolisch naar de nieuwe kerk.

Binnenin zorgen de vele hoge ramen voor openheid op de wereld. Architect Markey beschreef zijn ontwerp als volgt: ‘De binnenruimte is eerlijk, zoals de verschijning naar buiten toe, eenvoudig van materialen, ambitieloos als vormgeving. De sfeer is ingekeerd en plechtig. De architectuur is sober en sereen, de schakeling van de verschillende delen is helder en functioneel en logisch. De ruimtelijke werking van de kerk en de oordeelkundige beheersing van het licht geven het geheel een sacraal karakter. De gebedsruimte is enerzijds intiem, maar tevens open naar de door een muur omsloten ruimte.’ De aflopende vloer zorgt voor een soort tribune-effect en vergroot de zichtbaarheid van het altaar. Geen sinecure, noch voor de tegellegger, noch voor wie de stoelpoten op maat moest krijgen. Het cederhouten plafond accordeert met de betonstenen. Opvallend is het symboolvlak nabij de hoofdingang. Vooraan zijn het altaar en de ambo’s, gekapt uit Grieks marmer uit Thassos, betekenisvol vergezeld door bronzen liturgische kunstwerken van de Duitse kunstenaar Eugen Keller (zie p. 67). Dit alles is mooi geaccentueerd door bovenlicht.  

De kerk Sint-Franciscus van Assisi (1963 - 2015)